Εισαγωγή

Κατά το παρελθόν η χώρα μας χαρακτηριζόταν από την ύπαρξη σημαντικού αριθμού ειδών και αξιόλογων πληθυσμών άγριων οπληφόρων ζώων.
Ελάφια, πλατώνια, ζαρκάδια, αγριόγιδα, αγριογούρουνα, αγριοκάτσικα και αγριοπρόβατα (εισήχθησαν), αποτελούσαν το σύνολο των ειδών των οπληφόρων στη χώρα μας.
Μερικά από τα είδη αυτά συνεχίζουν να υπάρχουν σε ικανοποιητικούς πληθυσμούς (αγριογούρουνα, ζαρκάδια), άλλα είδη διατηρούνται σε περιορισμένους αριθμούς και σε απομονωμένα ενδιαιτήματα και άλλα έχουν εξαφανιστεί ή τείνουν να εκλείψουν από διάφορες αιτίες (καταστροφή ενδιαιτημάτων, υβριδισμός, λαθροθήρα κλπ).

Ο λύκος, παρ'ότι αντιμετωπίστηκε εσφαλμένα ως εξιλαστήριο θύμα από κτηνοτρόφους, κυνηγούς και αγρότες ορεινών περιοχών, παρά το γεγονός ότι μειώθηκαν οι πηγές τροφής του (μείωση πληθυσμών άγριων οπληφόρων, εγκατάλειψη παραδοσιακών μορφών κτηνοτροφίας, περιορισμός κτηνοτροφικού κεφαλαίου κλπ) επιβίωσε παρουσιάζοντας μια αξιοσημείωτη προσαρμοστικότητα στις καινούργιες συνθήκες.
Πολλοί ερευνητές στην Ευρώπη ασχολήθηκαν, τις τελευταίες δεκαετίες, με την οικολογία του λύκου και των οπληφόρων καθώς και τη μεταξύ τους αναπόφευκτη «σχέση».

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι ενώ κατά το παρελθόν όλη σχεδόν η Ευρώπη καλυπτόταν από δάση, σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από λιβάδια, εκτεταμένες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης και βιομηχανικές περιοχές. Τα φυσικά δάση χάνονται και οι δασικές εκτάσεις περιορίστηκαν σε σχετικά μικρές, διάσπαρτες και απομονωμένες θέσεις.
Πολλά φυσικά δάση αντικαταστάθηκαν από ξυλοπαραγωγικά είδη - κυρίως κωνοφόρα - ενώ περιορίστηκαν ή εξαλείφθηκαν τα διάκενα που αποτελούσαν βασικό χώρο αναζήτησης τροφής για τα ζαρκάδια και τα ελάφια.

Γεωγραφική εξάπλωση των οπληφόρων

Η γεωγραφική εξάπλωση των άγριων οπληφόρων ζώων καθορίζεται από δυο κυρίως παράγοντες: α) από την ύπαρξη κατάλληλων φυτοκοινωνιών (εκτεταμένα δάση φυλ λοβόλων πλατύφυλλων ή μικτά δάση) και β) από την κατάσταση του χιονιού και τη διάρκεια χιο-νοκάλυψης του εδάφους κατά το χειμώνα.
Ήδη από το 1946 αναφέρεται η σημασία του πάχους του χιονιού ως περιοριστικού παράγοντα για την εξάπλωση των οπληφόρων: Το ελάφι αποφεύγει περιοχές που το έδαφος καλύπτεται για μεγάλο χρονικό διάστημα από χιόνι πάχους μεγαλύτερου από 50 - 60 εκατοστά, ενώ ο αγριόχοιρος προτιμά περιοχές που δεν καλύπτονται πολλές μέρες από χιονόστρωμα ύψους μεγαλύτερου των 30 - 40 εκατοστών.
Την εξάπλωση των οπληφόρων επηρεάζουν επίσης η σκληρότητα και η πυκνότητα του χιονοκαλύμματος. Μεγάλες περίοδοι χιονοκάλυψης περιορίζουν την εξάπλωση των ειδών αυτών λόγω δυσκολίας στην εξεύρεση τροφής. Τα ζαρκάδι λ.χ. δεν απαντά σε περιοχές όπου η χιονοκάλυψη διαρκεί περισσότερο από 230 - 240 μέρες το χρόνο.

Το ελάφι είναι πολυπληθές είδος στην Κεντρική Ευρώπη, βρίσκεται δε σε ολιγάριθμους και απομονωμένους πληθυσμούς και σε άλλες χώρες. Συνδέεται άμεσα με μεγάλα και συνεχή δασικά συμπλέγματα τα οποία διαθέτουν διάκενα στο εσωτερικό τους και λιβάδια κατά μήκος των ορίων τους. Η μείωση των δασών και η διάσπαση της συνέχειας τους με δρόμους, οικισμούς και καλλιέργειες, οδήγησαν στη μείωση των πληθυσμών του και στον περιορισμό της γεωγραφικής του εξάπλωσης. Στη χώρα μας η διάνοιξη δρόμων οδήγησε σε κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων του με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί στα τέλη της δεκαετίας του 80. Τυχαίες εμφανίσεις ελαφιών παρατηρούνται στα σύνορα της χώρας μας με τη Βουλγαρία.
Το πλατώνι εξαφανίστηκε πολύ νωρίς από την Ευρώπη, αλλά εισήχθη και διατηρήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία σε μεγάλα ιδιωτικά πάρκα και κυνηγετικές περιοχές ήδη από το Μεσαίωνα. Στην Ελλάδα σήμερα βρίσκεται σε μικρούς πληθυσμούς στη Ρόδο και κάτω από απόλυτα ελεγχόμενες συνθήκες στη Λήμνο και αλλού.

Οι πληθυσμοί του αγριόγιδου φαίνεται να μειώθηκαν τον τελευταίο αιώνα στη χώρα μας, κυρίως λόγω της γεωγραφικής και γενετικής απομόνωσης των πληθυσμών, της λαθροθήρας κλπ. Σε καμία όμως περίπτωση δεν βοήθησε η απαγόρευση της θήρας του. Αντίθετα, μετά την απαγόρευση της θήρας του αγριόγιδου το είδος τέθηκε εκτός διαχείρισης και μοιραία οι πληθυσμοί του οδηγήθηκαν σε δραματική συρρίκνωση λόγω της έλλειψης οποιασδήποτε μέριμνας.
Αντίθετα οι πληθυσμοί του αγριόχοιρου και του ζαρκαδιού στην Ελλάδα φαίνεται να παραμένουν σταθεροί με έντονα αυξητικές τάσεις στις περισσότερες περιοχές (Ήπειρος, Μακεδονία, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Πελοπόννησος κ.α.). Στην Ιταλία και στην Ισπανία οι πληθυσμοί των ζαρκαδιών μειώθηκαν επειδή εκχερσώθηκαν δάση και φυτεύτηκαν ελαιώνες, ενώ παράλληλα ερημοποιήθηκαν πολλές περιοχές λόγω εκτεταμένων επιφανειακών διαβρώσεων.
Την εξάπλωση των πληθυσμών του ζαρκαδιού ευνοούν η προσαρ-Μοστικότητά του, η εφαρμογή σύγχρονων πρακτικών δασοπονίας (επιλεκτικές υλοτομίες, αναδασώσεις, δημιουργία και διατήρηση διακένων κλπ), η ρύθμιση (όχι απαγόρευση) της θήρας, η μείωση των μεγάλων σαρκοφάγων και η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας.

Ο αγριόχοιρος ευνοήθηκε στην Ευρώπη γενικά από την αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Στην Ελλάδα όμως η εγκατάλειψη της ορεινής ζώνης από την παραδοσιακή κτηνοτροφία οδήγησε στην αύξηση της κάλυψης από θάμνους και άλλα καρποφόρα πλατύφυλλα, με αποτέλεσμα την ανόρθωση των πληθυσμών του αγριόχοιρου, οι οποίοι δείχνουν μεγάλη προσαρμοστικότητα ακόμα και σε περιοχές από τις οποίες είχαν εξαφανιστεί πριν από δεκαετίες.
Η σημερινή εξάπλωση του αγριόχοιρου στην Ευρώπη συμπίπτει με αυτή πριν από μερικές εκατονταετίες. Ζει σε ποικιλία ενδιαιτημάτων, θαμνοτόπια, μικτά δάση και δάση πλατύφυλλων (δρυοδάση, οξυά κλπ) καθώς και σε δάση κωνοφόρων με αναπτυγμένο υπόροφο που γειτνιάζουν με καλλιέργειες (δημητριακά, καλαμπόκι, πατατοχώραφα κλπ). Στην Πολωνία λ.χ. η τροφή του αγριόχοιρου αποτελείται κατά 70 - 90% από πατάτες, καλαμπόκια και δημητριακά.

Γεωγραφική εξάπλωση του λύκου

Ο λύκος είναι ένα τυπικό δασόβιο είδος το οποίο γνώρισε σημαντική μείωση λόγω περιορισμού των δασών και της μείωσης του αριθμού των οπληφόρων, ενώ παράλληλα διώχτηκε συστηματικά και επιταχύνθηκε η ολοκληρωτική εξαφάνιση του από αρκετές περιοχές. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι λύκοι εξολοθρεύτηκαν από τη Νοτιοδυτική Ευρώπη και περιορίστηκαν σε μικρούς απομονωμένους πληθυσμούς σε ψηλά όρη. Σή-μερα υπάρχουν πολύ καλοί πληθυσμοί στην Ανατολική Ευρώπη, ενώ σχετικά μεγάλοι πληθυσμοί βρίσκονται στην Κεντρική και Νότια Ευρώπη. Μικροί πληθυσμοί έχουν απομονωθεί σε περιοχές της Ιταλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας. Διατροφικά οι λύκοι μπορεί να χωριστούν σε δυο κατηγορίες:

α) Σ' αυτούς που ζουν σε φυσικά περιβάλλοντα και η τροφή τους αποτελείται κυρίως από άγρια οπληφόρα και μικρότερα άγρια θηλαστικά και
β) σ' αυτούς που ζουν κοντά σε ανθρωπογενή περιβάλλοντα και τρέφονται με κτηνοτροφικά και οικόσιτα ζώα, πτώματα κ.α.

Στη Ρωσία, από έρευνα των τροφικών συνηθειών του λύκου για δέκα συνεχόμενα χρόνια σε μια περιοχή όπου υπήρχε σταθερότητα στους πληθυσμούς των αγριόχοιρων και των ζαρκαδιών, βρέθηκαν σημαντικές διαφορές στο ποσοστό συμμετοχής τους στο διαιτολόγιο των λύκων. Αυτό υποδηλώνει ότι ο λύκος είναι ένα ζώο που δεν αφήνει τις ευκαιρίες να πάνε χαμένες και καταναλώνει κάθε φορά την πιο εύκολη λεία, που μπορεί να είναι και κτηνοτροφικά ζώα ή σκουπίδια. Σε παρόμοια έρευνα βρέθηκε ότι σε περιοχές που υπήρχαν αγριοπρόβατα, αυτά συμμετείχαν στη διατροφή του λύκου σε ποσοστό 31,2 - 94,6% ενώ στην ίδια περιοχή το αγριογούρουνο συμμετείχε με ποσοστό 0 - Ί 0,4%.
Διαφορές στην αρπακτικότητα των λύκων στα οπληφόρα παρατηρούνται ανάλογα και με την εποχή του έτους. Σε περιοχές όπου τα οπληφόρα δεν είναι αρκετά ή έχουν εκλείψει εντελώς, οι λύκοι στρέφονται το καλοκαίρι σε μικρά θηλαστικά όπως λαγούς, κάστορες, τρωκτικά κ.λπ., ενώ το φθινόπωρο και το χειμώνα τρέφονται κυρίως με κτηνοτροφικά ζώα, πτώματα και καρπούς.
Πολλές φορές όταν η τροφή τους αποτελείται αποκλειστικά από ήμερα ζώα, ψοφίμια και καρπούς, έχουν προσαρμοστεί απόλυτα στα ανθρωπογενή περιβάλλοντα, ζουν κοντά και μέσα σ'αυτά, δεν κυνηγούν οπληφόρα και συχνά ζευγαρώνουν με ήμερα σκυλιά δημιουργώντας υβρίδια.

Αρπακτικότητα των λύκων στα άγρια οπληφόρα

Η αρπακτικότητα των λύκων στους πληθυσμούς των οπληφόρων επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες οι κυριότεροι από τους οποίους είναι οι εξής:

1. Το μέγεθος των πληθυσμών και η σύνθεση των ειδών των οπληφόρων
2. Η σχετική αναλογία στην πυκνότητα μεταξύ των ειδών
3. Η παρουσία και η διαθεσιμότητα άλλων πηγών τροφής (κτηνοτροφικά ζώα, σκουπί δια, ψοφίμια, τρωκτικά κ.λπ).
4. Η αναλογία ενήλικων και νεαρών ατόμων στους πληθυσμούς των οπληφόρων
5. Η φυσική τους κατάσταση
6. Ο αριθμός των ατόμων που αποτελούν τις ομάδες
7. Η προτίμηση σε κάποιο είδος θηράματος
8 Η δυνατότητα και ο χρόνος εκμάθησης καινούργιων μεθόδων κυνηγίου από τους λύκους για νέα θηράματα (εισαγωγή νέων ειδών κλπ) Τα ελαφοειδή, ως τροφή, προτιμούνται από τους λύκους σε όλη την Ευρώπη, αλλά παρουσιάζονται μεγάλες διακυμάνσεις ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες: Σε περιοχές που υπάρχουν λίγα ελάφια οι λύκοι κυνηγούν κυρίως αγριοπρόβατα και αγριόχοιρους, ενώ όταν αυξάνονται οι πληθυσμοί των ελαφιών προτιμούν τα νεαρά και τα θηλυκά ελάφια. Οι αγριόχοιροι αποφεύγονται γενικά από τους λύκους, αλλά στη Ρωσία, στην Ιταλία και στη χώρα μας κυνηγιούνται επειδή υπάρχει σχετική έλλειψη άλλων οπληφόρων.
Οι νεαροί αγριόχοιροι είναι πιο ευάλωτοι ενώ οι ενήλικοι μπορεί ακόμα και να σκοτώσουν το λύκο. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, οι ενήλικοι αγριόχοιροι βρίσκουν καταφύγιο σε πυκνές περιοχές του δάσους, όπου δεν μπορούν να πλησιάσουν οι λύκοι.

Μετά από ανάλυση στοιχείων που προέκυψαν από πολυετείς ερευνητικές προσπάθειες προέκυψε ότι στην Ευρώπη η συμμετοχή των ελαφιών στο διαιτολόγιο του λύκου είναι 42,5%, των αγριοπροβάτων 34,5% των ζαρκαδιών 25,7% και των αγριόχοιρων 16%.

Διαθέσιμα τροφής σε ανθρωπογενή περιβάλλοντα: Όταν δεν υπάρχουν φυσικές πηγές τροφής οι λύκοι στρέφονται στους σκουπιδότοπους, στις χωματερές και στα κτηνοτροφικά και οικόσιτα ζώα. Αυτό δείχνει τη μεγάλη προσαρμοστικότητα τους σε καινούργιες πηγές τροφής. Μελέτες στην Ισπανία και τη Ρωσία υποδηλώνουν ότι η αρπακτικότητα σε κοπάδια κτηνοτροφικών ζώων είναι περιορισμένη όταν υπάρχουν επαρκείς πληθυσμοί άγριων οπληφόρων.
Ωστόσο άλλες μελέτες δείχνουν ότι στη βόρεια Ευρώπη, παρά την ύπαρξη ικανού αριθμού ελαφιών, ζαρκαδιών και αγριόχοιρων, οι επιθέσεις των λύκων σε κτηνοτροφικά ζώα είναι συνηθισμένες. Το γεγονός αυτό καθιστά φανερό ότι ο λύκος εμφανίζει απρόβλεπτη συμπεριφορά, οπότε η ύπαρξη άγριων θηλαστικών δεν αποκλείει τις επιθέσεις σε κοπάδια ήμερων ζώων, όταν αυτά υπάρχουν σε γειτονικές περιοχές.

ΚΟΜΑΘ
Περικλής Μπρίτσας Δρ. Δασολόγου Θηραματολόγου - Χρήστου Σώκου Δασολόγου Θηραματολόγου