Ο άνθρωπος από τα αρχαία χρόνια είχε στην κατοχή του ζώα. Άλλοτε για τις δουλειές του, άλλοτε για συντροφιά. Το πόσο όμως σέβεται και αγαπά τα ζώα, μπορεί να αμφισβητηθεί συχνά. Ας προσπαθήσουμε να τα δούμε, μέσα από μία διαφορετική σκοπιά… Είναι συγκάτοικοί μας στον πλανήτη ΓΗ.
Η 24η Απριλίου είναι η ημέρα κατά των πειραμάτων σε ζώα. Μία θλιβερή ημέρα, που θα ήθελα να μας κάνει να αναλογιστούμε την έλλειψη σεβασμού απέναντι στους συγκατοίκους μας στον πλανήτη αυτό. Ένα πλανήτη που πρέπει να μοιραζόμαστε με όλα τα πλάσματα της Δημιουργίας, δίχως να θεωρούμε πως είμαστε τα αφεντικά όλων τους! Το άρθρο που ακολουθεί αναφέρει τις ιδιαίτερες δυνάμεις κάποιων ζώων, για να αποδείξουμε πως πρέπει να αναθεωρήσουμε τις τακτικές μας. Ας δούμε λίγο όμως τι λένε για τα πειράματα οργανώσεις, αλλά και άνθρωποι με ευαισθησία…

Ας αφήσουμε κατά μέρος το παλαιό «φιλοσοφικό» πρόβλημα αν τα ζώα έχουν ψυχή (το ίδιο ερώτημα είχε άλλωστε τεθεί και για τους ανθρώπους με χρώμα διαφορετικό από το δικό μας), γιατί κινδυνεύει να μας οδηγήσει στο πολύ γλιστερό πρόβλημα τι είναι η ψυχή. Είναι κάτι άλλο ή κάτι περισσότερο από τον υποθετικό φορέα κάποιων λειτουργιών;

Για να γυρίσουμε στα ζώα, το σωστό ερώτημα θα ήταν αν και αυτά έχουν κάποιες από τις λειτουργίες αυτές. Οι άμεσες εμπειρίες μας που επιβεβαιώνονται από επιστημονικές έρευνες δεν επιτρέπουν καμιά αμφιβολία για την καταφατική απάντηση, άσχετα αν τη συνοδεύουν με κάποιες διαφοροποιήσεις: αρχίζοντας από μονοκύτταρους οργανισμούς και φθάνοντας στα σπονδυλωτά ζώα με κορύφωμα τους ανθρωποειδείς πιθήκους και, τελικά, τον άνθρωπο, διαπιστώνεται μια σταδιακή αύξηση των λειτουργιών αυτών.

Στις κάπως πιο αναπτυγμένες μορφές ζωής (για τις κατώτερες, ακόμα και η έρευνα είναι δύσκολη ή αδύνατη), οι ζωντανοί οργανισμοί, ζώα και όχι μόνον άνθρωποι, έχουν και αισθήσεις και νευρικό σύστημα, ακόμα και κάποιες νοητικές λειτουργίες εμφανίζουν: βλέπουν, ακούν, μυρίζονται, αλλά και πονάνε, αναγνωρίζουν και καταλαβαίνουν αφού μπορούν να λύσουν μερικά απλά προβλήματα (π.χ. να ανοίξουν μια πόρτα που τα χωρίζει από την τροφή).

Μετρήσεις επιτρέπουν το συμπέρασμα ότι η νοημοσύνη των μεγάλων πιθήκων δεν είναι χαμηλότερη από τη νοημοσύνη ενός βρέφους. Αλλά το σύστημα των κανόνων και των αξιών μέσα στο οποίο ζούμε είναι ανθρωποκεντρικό, φτιαγμένο από εμάς τους ανθρώπους για εμάς τους ανθρώπους. Τα ζώα, όλα τα ζώα, κατατάσσονται αυτομάτως στην κατηγορία των αντικειμένων, σαν πράγματα, ενώ μοναδικό υποκείμενο παραμένει ο άνθρωπος. Μόνον σ’ αυτόν αναγνωρίζονται δικαιώματα και υποχρεώσεις, πάντα απέναντι άλλων ανθρώπων – τα πράγματα και τα ζώα δεν είναι παρά σημεία αναφοράς των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων.

Μικρή, αλλά χαρακτηριστική συνέπεια αυτού του ανθρωποκεντρισμού είναι η νομική αδυναμία, στο δίκαιό μας, να αφήσει κανείς κάποιο κληροδότημα σε ένα αγαπημένο του ζώο συντροφιάς (αλλού, κάποιοι έμμεσοι τρόποι υπάρχουν). Είναι όμως γνωστό και γενικά παραδεκτό ότι οι κανόνες του δικαίου δεν είναι το μοναδικό σύστημα κανόνων που ρυθμίζει τη ζωή μας. Παράλληλα προς αυτό υπάρχει και ένα σύστημα κανόνων ηθικής, αυξημένης ευαισθησίας, άγραφο, χωρίς κρατικές κυρώσεις για την ενδεχόμενη παράβασή του, αλλά με το κύρος που του δίνει η κοινωνική καθιέρωση και η κοινωνική αποδοκιμασία των παραβάσεών του. Σ’ αυτές τις υποχρεώσεις εντάσσεται και η υποχρέωση του ανθρώπου να συμπεριφέρεται με ευαισθησία στα ζώα.

Έτσι, τα ζώα μπορεί να μην έχουν δικαιώματα με την τεχνική-νομική έννοια, αλλά έχουν κάτι που είναι ίσως περισσότερο: είναι μέτρο της ποιότητας των ανθρώπων.
(Πειραματική απόδειξη: θα θέλατε ως γαμπρό σας ή και ως υπάλληλό σας έναν άνθρωπο που διασκεδάζει βασανίζοντας τα ζώα;)
Βέβαια, αυτή η ηθική «υποχρέωση» ευαίσθητης συμπεριφοράς προς τα ζώα υποβάλλεται σε δύο κρίσιμους περιορισμούς, μάλλον σε δύο δοκιμασίες, θα έπρεπε να πούμε:

O πρώτος οφείλεται στο γεγονός ότι, κατά μια τάξη των πραγμάτων που φαίνεται και ίσως είναι φυσική, τα ζώα χρησιμοποιούνται ως τροφή από τον άνθρωπο. Μπορεί αυτή η φυσική τάξη να αμφισβητηθεί: οι άνθρωποι θα μπορούσαν να είναι φυτοφάγοι χωρίς βλάβη, ίσως και με ωφέλεια για την υγεία τους – γεγονός πάντως είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι ο μόνος σαρκοβόρος ζωικός οργανισμός και η εικόνα ζώων που τρέφονται με άλλα ζώα δίνει στο φαινόμενο μια «φυσικότητα», που απλώς δεν έχει ανατραπεί από κάποια πολιτιστική αποδοκιμασία αυτής της διατροφής.
Οπότε προβάλλει η αντίρρηση: περίεργη ευαισθησία, περίεργος σεβασμός προς κάποια κατηγορία ζώντων οργανισμών που πρόκειται να τα σκοτώσεις για να τα φας, συχνά μάλιστα τα εκτρέφεις για τον σκοπό αυτόν!

H δεύτερη δοκιμασία του κανόνα της ευαίσθητης συμπεριφοράς προς τα ζώα είναι ακόμη σοβαρότερη, γιατί δεν οφείλεται σε κάποια «φυσική ανάγκη», αλλά στην πολιτιστικά προσδιοριζόμενη επιθυμία επιστημονικών πειραμάτων σε ζώα: αίτια ασθενειών, θεραπευτικές μέθοδοι, καινούργια φάρμακα – η διαπίστωσή τους και η διαπίστωση της αποτελεσματικότητάς τους (ή τυχόν παρενεργειών) γίνονται με πειράματα σε ζώα που τους προκαλούν και πόνο και ασθένειες και θάνατο. Άλλος τρόπος δεν φαίνεται να υπάρχει (εκτός από πειράματα σε ανθρώπους…) και μια γενική απαγόρευση των πειραμάτων σε ζώα (αν θεσπιζόταν και γινόταν σεβαστή σε παγκόσμια κλίμακα) θα ισοδυναμούσε με σταμάτημα των ερευνών στον τομέα της ιατρικής.

Εδώ, ο ανθρωποκεντρισμός είναι μια επιλογή εις βάρος των ζώων υπέρ των ανθρώπων.Παρ’ όλα αυτά, η ευαισθησία προς τα ζώα μπορεί να εκδηλωθεί με τη μέριμνα για τον περιορισμό των κακών που προκαλεί η κυρίαρχη θέση του ανθρώπου.
Στον τομέα της διατροφής, η μέριμνα αυτή μπορεί να αποβλέπει κυρίως στις συνθήκες της μεταφοράς των ζώων στους τόπους της θανάτωσής τους (συνθήκες που συχνά είναι εξαιρετικά σκληρές), αλλά και στην ίδια τη θανάτωση, που μπορεί να γίνεται με μεθόδους χωρίς σκληρότητα, περίπου ευθανασίας. Στον τομέα των επιστημονικών πειραμάτων μπορούν να λαμβάνονται ανάλογες μέριμνες για τον περιορισμό του πόνου και, επιπλέον, τα πειράματα να μη γίνονται παρά όταν είναι πραγματικά αναγκαία.

Σχετικά, έχουν επιγραμματικά διατυπωθεί τρεις αρχές που πρέπει να διέπουν κάθε πειραματισμό σε ζώα: αντικατάσταση των σπονδυλωτών πειραματόζωων με κατώτερους οργανισμούς, μείωση των πειραμάτων στο ελάχιστο όριο που εξασφαλίζει τη στατιστική αξιοπιστία, βελτίωση των πειραματικών μεθόδων κυρίως με τη χρήση αναλγητικών (στα αγγλικά οι αρχές αυτές είναι γνωστές ως τα 3R: Replacement, Reduction, Refinement).

Ευτυχώς, το όλο θέμα της συμπεριφοράς προς τα ζώα δεν παραπέμπεται μόνο στην ηθική ευαισθησία του καθενός. Ένα πλέγμα κανόνων δικαίου έχει αναπτυχθεί στο θέμα αυτό, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο διεθνές. Οι κανόνες αυτοί προβαίνουν σε χρήσιμες διακρίσεις (π.χ. ζώα συντροφιάς, ζώα εργασίας και εκτρεφόμενα ζώα) και φθάνουν σε ρυθμίσεις αξιέπαινα λεπτομερειακές. Αξίζει να μνημονευθούν – για πολλούς λόγους, αλλά και γιατί από πολλούς αγνοούνται: ένας γενικός ελληνικός νόμος για την προστασία των ζώων και πολλοί νόμοι που κυρώνουν ευρωπαϊκές συμβάσεις για την προστασία των ζώων κατά τις διεθνείς μεταφορές, για την προστασία των ζώων και την εκτροφή και για την προστασία των προς σφαγή ζώων ή για την προστασία των σπονδυλωτών ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς ή άλλους επιστημονικούς σκοπούς, καθώς και ευρωπαϊκές οδηγίες για την προστασία των ζώων κατά τη μεταφορά τους.

Το νομικό πλαίσιο φαίνεται ικανοποιητικό και σταθερά συμπληρώνεται. Το ζήτημα είναι ποιος θα φροντίσει για την εφαρμογή και την τήρησή του και μάλιστα όταν συχνά αυτό συνεπάγεται έξοδα. Τα ζώα ούτε δικαιώματα έχουν ούτε ψήφο, ενώ οι άνθρωποι που θα έπρεπε να τηρούν αυτούς τους νόμους και αδιαφορία έχουν αλλά και συμφέροντα αντίθετα προς την τήρησή τους, επιπλέον δε έχουν και χρήματα και ψήφο που συχνά παρακινούν τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες ή τους πολιτικούς προϊσταμένους τους σε παραλείψεις παρεμβάσεων (και επιβολής κυρώσεων…) που θα όφειλαν να κάνουν. Και τότε είναι η ώρα κινητοποίησης των ιδιωτικών ανθρωπίνων ευαισθησιών που πρέπει να πιέζουν για την τήρηση των νόμων: η συμπεριφορά μας απέναντι στα ζώα είναι μέτρο της δικής μας ηθικής ποιότητας.

Γεώργιος Kουμάντος – Εφημερίδα «Καθημερινή» 11-7-2004